Bệnh Quai Bị: Nguyên Nhân, Triệu Chứng Và Cách Phòng Ngừa Hiệu Quả
Bệnh quai bị là một căn bệnh truyền nhiễm cấp tính, lây lan trực tiếp qua đường hô hấp. Bệnh có khả năng bùng phát thành dịch và gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm như viêm tinh hoàn, viêm buồng trứng, viêm não – màng não, viêm tụy, điếc tai, và nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng khác. Làm thế nào để điều trị và phòng ngừa quai bị một cách hiệu quả, an toàn nhất? Cùng tìm hiểu ngay!
Quai bị là bệnh gì?
Bệnh quai bị là bệnh gì? Đây là một bệnh khá phổ biến tại nhiều quốc gia trên thế giới. Đặc biệt, bệnh có tỷ lệ mắc cao ở những khu vực đông dân cư, điều kiện sống chưa tốt và nơi có khí hậu lạnh.
Tại Việt Nam, bệnh xuất hiện quanh năm, nhưng thường bùng phát mạnh vào mùa thu – đông ở các tỉnh miền Bắc và Tây Nguyên. Với tỷ lệ mắc dao động từ 10 đến 40 trường hợp trên 100.000 dân.
Mặc dù đã có vắc xin phòng ngừa, nhưng do việc tiêm phòng ngừa chưa phổ biến rộng nên số ca mắc quai bị trong 10 năm qua gần như không giảm. Tỷ lệ tử vong do bệnh rất thấp, nhưng nếu không được điều trị kịp thời, bệnh có thể trở nặng và dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm.
Nguyên nhân gây bệnh quai bị là gì?
Virus gây bệnh quai bị thuộc họ Paramyxoviridae, còn gọi là Mumps virus. Loại virus này có thể tồn tại rất lâu trong môi trường: từ 30 đến 60 ngày ở nhiệt độ 15 đến 20°C, thậm chí từ 1 đến 2 năm ở nhiệt độ –25 đến –70°C.
Tuy nhiên, virus quai bị có thể bị tiêu diệt nhanh chóng ở nhiệt độ trên 56°C, dưới tia UV mặt trời, và bởi các chất khử khuẩn chứa Clo cũng như chất khử khuẩn y tế thường dùng.
Quai bị có lây không? Thời gian ủ bệnh bao lâu?
Nguồn lây truyền duy nhất của bệnh quai bị là con người. Bệnh chủ yếu lây qua đường hô hấp, khi người khỏe mạnh hít phải các giọt nước bọt li ti chứa virus từ người nhiễm. Sau khi xâm nhập vào cơ thể, virus bám vào niêm mạc mũi, miệng rồi theo đường máu lan đến các cơ quan nội tạng và gây bệnh.
Người bệnh trong giai đoạn khởi phát đã có khả năng lây lan rất mạnh. Đặc biệt nguy hiểm là những trường hợp mang virus nhưng không có triệu chứng rõ ràng (quai bị thể tiềm ẩn) vẫn có thể lây truyền virus cho người khác trong cộng đồng.
- Thời gian ủ bệnh: trung bình khoảng 18 ngày, kéo dài từ 2 đến 3 tuần.
- Giai đoạn lây truyền: virus có mặt trong nước bọt từ 3–5 ngày trước khi xuất hiện dấu hiệu của bệnh quai bị, và kéo dài 7–10 ngày sau khi khởi phát, khoảng thời gian này là giai đoạn dễ lây lan nhất. Ngoài nước bọt, virus còn tồn tại trong nước tiểu người bệnh trong vòng 2 tuần.
Quai bị chủ yếu lây lan trực tiếp qua con đường hô hấp
Triệu chứng nhận biết bệnh quai bị
Triệu chứng của bệnh quai bị có thể thay đổi tùy theo từng trường hợp. Một số người nhiễm virus gần như không có biểu hiện rõ ràng, tuy nhiên phần lớn bệnh nhân vẫn xuất hiện những biểu hiện điển hình như:
- Sốt, đau nhức cơ thể, mỏi người.
- Cảm giác mệt mỏi, chán ăn.
- Buồn nôn, đôi khi nôn mửa.
- Sưng đau tuyến nước bọt, vùng má, cổ hoặc hàm.
- Ở một số người có thể kèm theo sưng các hạch khác như tinh hoàn (ở nam giới).
Trong những trường hợp hiếm gặp, quai bị có thể nguy hiểm và đe dọa đến tính mạng. Đặc biệt, người trưởng thành mắc bệnh thường gặp biến chứng nặng hơn so với trẻ em. Hiện nay, y học vẫn chưa có thuốc đặc trị cho bệnh này.
Sau khi nhiễm virus quai bị khoảng 7 đến 14 ngày, bệnh nhân sẽ xuất hiện các triệu chứng: khó chịu, sốt nhẹ, mệt mỏi, chán ăn, đau họng, cảm giác đau nhức ở vùng góc hàm.
Khoảng 3 ngày sau, tuyến mang tai bắt đầu sưng to và giảm dần trong 1 tuần. Người bệnh có thể bị sưng một hoặc cả hai bên mang tai, có trường hợp tuyến mang tai thứ hai mới bắt đầu sưng khi bên còn lại đã bắt đầu thuyên giảm.
Vùng sưng thường khá đặc trưng: vết sưng lan đến má, xuống dưới hàm, làm tai bị đẩy lên trên và ra ngoài. Một số trường hợp hiếm, sưng có thể lan đến vùng ngực gây phù trước xương ức. Người bệnh thường cảm thấy đau khi chạm vào vùng sưng, nhưng da vùng này không bị nóng hoặc sung huyết.
Trong giai đoạn này, bệnh nhân có thể gặp khó khăn khi nói chuyện hoặc ăn uống. Đáng chú ý, khoảng 25% người nhiễm virus không xuất hiện triệu chứng vô tình trở thành nguồn lây nhiễm cho cộng đồng xung quanh.
Ai có nguy cơ cao mắc quai bị?
Tại Việt Nam, bệnh quai bị có thể xuất hiện quanh năm nhưng thường bùng phát mạnh vào mùa thu – đông, đặc biệt ở khu vực có khí hậu mát mẻ, khô hanh. Bệnh còn lây lan nhanh ở nơi đông người như trường học, mẫu giáo, và cả trong nhóm thanh niên, người lớn. Nam giới có tỷ lệ mắc bệnh cao hơn nữ.
Thông thường trẻ dưới 2 tuổi ít khi mắc bệnh nhờ miễn dịch từ mẹ trong 6 tháng đầu đời (nếu mẹ từng nhiễm bệnh). Tuy nhiên, sau 2 tuổi, nguy cơ mắc bệnh tăng dần và cao nhất ở nhóm 10–19 tuổi.
Các biến chứng phổ biến của bệnh quai bị
Dù ít gặp ở người lớn, nhưng khi mắc phải, bệnh thường gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng hơn so với trẻ nhỏ.
Biến chứng ảnh hưởng đến hệ sinh dục nam
Viêm tinh hoàn và mào tinh hoàn là một trong những biến chứng thường gặp ở nam giới mắc quai bị sau tuổi dậy thì, chiếm khoảng 20–35% trường hợp. Dấu hiệu điển hình là tinh hoàn sưng to, mào tinh căng và phù. Quá trình viêm thường kéo dài từ 3 đến 7 ngày. Sau giai đoạn này, có tới 50% bệnh nhân bị teo tinh hoàn, dẫn đến giảm khả năng sinh tinh và có nguy cơ gây vô sinh.
Biến chứng liên quan đến cơ quan sinh sản nữ
Viêm buồng trứng là một biến chứng ít gặp hơn ở nữ giới, chỉ chiếm 7% sau tuổi dậy thì.
Với phụ nữ mang thai, bệnh này đặc biệt nguy hiểm: ở 3 tháng đầu thai kỳ có thể dẫn đến sảy thai hoặc dị dạng thai, còn ở 3 tháng cuối có thể làm tăng nguy cơ sinh non, thai lưu.
Một số biến chứng khác có thể xảy ra ở cả nam và nữ
Ngoài các biến chứng liên quan đến hệ sinh dục, quai bị còn có thể gây ra các biến chứng khác như:
- Nhồi máu phổi: Sau khi người bệnh bị viêm tinh hoàn do quai bị, huyết khối từ tĩnh mạch tiền liệt tuyến di chuyển lên phổi, khiến một vùng phổi thiếu máu, dẫn đến hoại tử mô phổi nếu không được xử lý kịp thời.
- Viêm tụy (3–7%): Một biến chứng nặng khác của quai bị với triệu chứng: đau bụng dữ dội, buồn nôn. Trong một số trường hợp còn tụt huyết áp, ngất xỉu, đe dọa tính mạng nếu không được cấp cứu kịp thời.
- Viêm não (0,5%): Các biểu hiện như đau đầu thường xuyên, bứt rứt, khó chịu, rối loạn thị giác, mệt mỏi, thay đổi tính tình và thậm chí não úng thủy khiến đầu bệnh nhân to lên. Tổn thương thần kinh sọ não còn có thể gây ra điếc, viêm tủy sống cắt ngang, giảm thị lực, ảnh hưởng nặng nề đến thể chất và tinh thần người bệnh.
- Ngoài ra còn có một số biến chứng khác cần lưu ý như viêm cơ tim, viêm phổi, viêm phế quản, xuất huyết giảm,…
Bệnh quai bị có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm như nhồi máu phổi
Phương pháp chẩn đoán và xét nghiệm bệnh quai bị
Việc chẩn đoán thường dựa vào các dấu hiệu bệnh quai bị trên lâm sàng. Trong những trường hợp triệu chứng không điển hình có thể làm một số xét nghiệm phân biệt.
Ở những trường hợp nhẹ, các triệu chứng viêm tuyến nước bọt không rõ ràng thì bác sĩ sẽ cần khám lâm sàng kỹ hơn và phân biệt với các bệnh nhiễm virus đường hô hấp trên.
Trong các trường hợp điển hình có viêm tuyến nước bọt, cần phân biệt bệnh lý có biểu hiện tương tự như:
- Viêm mủ tuyến mang tai do vi khuẩn (biểu hiện: sưng nóng, đỏ, đau, mủ chảy ra từ đầu ống Stenon).
- Viêm phì đại tuyến mang tai hoặc sỏi tuyến nước bọt mang ta.
- Viêm hạch góc hàm dưới do nhiễm khuẩn ở xung quanh vùng răng, họng hoặc vùng hàm.
Ngoài ra, xét nghiệm không phải là phương pháp thường xuyên được sử dụng vì các dấu hiệu lâm sàng của bệnh rất điển hình. Các xét nghiệm chỉ thực hiện trong những trường hợp cần thiết hoặc sử dụng nghiên cứu chuyên sâu.
Hướng điều trị bệnh quai bị hiện nay
Hiện nay, chưa có thuốc điều trị đặc hiệu cho quai bị, do đó cách chữa bệnh quai bị nhanh nhất là kết hợp điều trị triệu chứng, chăm sóc đúng cách và phòng ngừa biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra:
- Ngay khi xuất hiện dấu hiệu sưng đau vùng mang tai, người bệnh nên đến cơ sở y tế để được bác sĩ thăm khám và chẩn đoán chính xác. Lưu ý, không phải mọi viêm tuyến nước bọt đều do virus quai bị gây ra, có thể đến từ các tác nhân khác như vi khuẩn.
- Trường hợp có các triệu chứng sốt, đau nhức vùng hàm, người bệnh có thể dùng thuốc hạ sốt, giảm đau theo chỉ định.
- Uống nhiều nước và bù điện giải bằng Oresol giúp hỗ trợ quá trình hồi phục tốt hơn.
- Để giảm đau và sưng tuyến mang tai, có thể dùng khăn mát để chườm vùng bị ảnh hưởng.
- Ưu tiên ăn các món mềm, dễ nuốt như cháo, súp, tránh thực phẩm cứng, cay nóng hoặc chua gây kích ứng tuyến nước bọt.
- Không tự ý dùng thuốc kháng sinh, chỉ sử dụng khi có chỉ định rõ ràng từ bác sĩ và có dấu hiệu bội nhiễm.
- Người bệnh nên được nghỉ ngơi đầy đủ, tránh vận động mạnh và hạn chế tiếp xúc với người xung quanh để ngăn lây lan.
- Với các trường hợp nghi ngờ biến chứng như viêm tinh hoàn (ở nam) hay viêm buồng trứng (ở nữ), cần được theo dõi sát sao tại bệnh viện để hạn chế ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe sinh sản.
Tránh ăn thực phẩm gây kích ứng tuyến nước bọt
Hướng dẫn chăm sóc bệnh nhân mắc quai bị tại nhà
Bệnh nhân cần được theo dõi và chăm sóc kỹ lưỡng để phòng ngừa các biến chứng nguy hiểm. Ngoài ra, nên đến cơ sở y tế để được bác sĩ thăm khám, chỉ định điều trị phù hợp, thực hiện các xét nghiệm cần thiết và theo dõi các dấu hiệu sinh tồn.
Song song với điều trị, việc chăm sóc và nghỉ ngơi đúng cách tại nhà cũng rất quan trọng:
- Nghỉ ngơi nhiều, đặc biệt khi sốt cao.
- Chườm ấm vùng tuyến mang tai bị sưng để giảm đau.
- Lau mát cơ thể để hạ sốt khi cần thiết.
- Nam giới nên mặc quần lót nâng tinh hoàn để giảm cảm giác căng tức và đau nhức.
- Vệ sinh răng miệng sạch sẽ giúp phòng ngừa bội nhiễm và tăng cảm giác ngon miệng.
- Tắm rửa hằng ngày để giữ cơ thể sạch sẽ.
- Ăn các món ăn mềm, lỏng, dễ nuốt như cháo, súp; tránh các món cay nóng, chua hoặc nhiều gia vị.
- Hạn chế tiếp xúc với người khác, đặc biệt là trẻ nhỏ, người già và người có sức đề kháng yếu. Khi cần tiếp xúc, nên đeo khẩu trang và rửa tay sạch sẽ.
- Khuyến khích người bệnh uống nhiều nước lọc, nước trái cây.
Chăm sóc bệnh nhân quai bị đúng cách tại nhà
Cách phòng ngừa hiệu quả bệnh quai bị
Mặc dù quai bị được xem là bệnh lành tính nhưng có thể gây biến chứng nặng, nhất là với sức khỏe sinh sản. Do chưa có thuốc đặc trị nên phòng bệnh là giải pháp tối ưu nhất để bảo vệ sức khỏe.
Việc nâng cao nhận thức của người dân về tác hại của bệnh và tầm quan trọng của tiêm phòng là điều rất cần thiết. Mọi người cần vệ sinh cá nhân, môi trường sống cũng như cách nhận biết dấu hiệu của bệnh để kịp thời báo cho cơ quan y tế, tránh dịch lây lan thành ổ dịch trong cộng đồng.
Biện pháp dự phòng chủ động hiệu quả nhất hiện nay là tiêm vắc xin. Tại Việt Nam, vắc xin phòng quai bị thường được sử dụng dưới dạng vắc xin phối hợp sởi – quai bị – rubella (MMR) và có thể tiêm cho trẻ từ 12 tháng tuổi. Vắc xin này đã được chứng minh an toàn, có hiệu lực bảo vệ trên 95% và mang lại miễn dịch bền vững trong thời gian dài.
Ngoài ra, để có cách phòng bệnh quai bị hiệu quả, cần lưu ý thực hiện các biện pháp sau:
- Tăng cường tuyên truyền, giáo dục cộng đồng về vệ sinh môi trường sống, đặc biệt tại các khu vực đông người như nhà trẻ, trường học, ký túc xá, nơi làm việc… Cần đảm bảo các không gian này luôn thông thoáng, có đủ ánh sáng và sạch sẽ.
- Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng, đặc biệt trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh.
- Giữ vệ sinh cá nhân và môi trường sống, góp phần ngăn ngừa các bệnh lây truyền qua đường hô hấp.
- Khi phát hiện người có triệu chứng nghi ngờ quai bị, cần cách ly và điều trị theo hướng dẫn của bác sĩ, đồng thời khử khuẩn khu vực sinh hoạt chung để hạn chế nguy cơ lây nhiễm.
- Nếu có dấu hiệu bệnh hoặc nghi ngờ mắc quai bị, cần đến cơ sở y tế gần nhất để được khám và điều trị kịp thời, đặc biệt là khi có dấu hiệu biến chứng, không được chủ quan hay trì hoãn.
Một số thắc mắc chung về bệnh quai bị
Bị quai bị nên kiêng gì?
Bệnh nhân nên kiêng các loại thực phẩm chua (chanh, cam…), cay nóng (ớt, tiêu…), đồ ăn cứng, khó nhai (thịt dai…), đồ nếp (xôi, bánh chưng…) vì có thể kích thích tuyến nước bọt làm tăng cảm giác đau.
Quai bị có tái phát không?
Theo các tài liệu y học, quai bị là bệnh do virus Paramyxovirus gây ra và chỉ xảy ra một lần trong đời. Sau khi mắc bệnh, hệ miễn dịch sẽ tạo ra kháng thể đặc hiệu. Nhờ đó, bệnh quai bị có miễn dịch suốt đời, tức là bạn chỉ bị một lần duy nhất và không cần lo lắng bị nhiễm lại.
Bệnh quai bị có được quan hệ không?
Bệnh quai bị có được quan hệ không? Câu trả lời là không. Quai bị lây qua nước bọt và dịch tiết, nên cần kiêng quan hệ để tránh lây cho bạn tình và hỗ trợ quá trình hồi phục nhanh hơn.
Tóm lại, bệnh quai bị tuy là bệnh truyền nhiễm lành tính nhưng có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm nếu không được phát hiện và chăm sóc đúng cách. Việc nâng cao ý thức phòng bệnh, tiêm vắc xin đầy đủ và theo dõi sức khỏe khi có triệu chứng là cách tốt nhất để bảo vệ bản thân và cộng đồng.
Hotline: (028) 38 213 456
Website: https://taimuihongsg.com
Đặt Hẹn Khám Bệnh Online: https://taimuihongsg.com/dat-hen-kham-benh/
